De bunkers van Hoxha

In juni was ik in Albanïe, een land waarvan de kenners direct ‘Oh gaaf!’ roepen en de niet-kenners hun wenkbrauwen fronsen. Het land werd tot 1985 met ferme hand en op Stalinistische leest bestuurd door dictator Enver Hoxha. Sinds de val van het regime in 1990 maakt het een snelle ontwikkeling door. De verhalen die vrienden me vertelden over hun reizen in 2008, kwamen nu alweer gedateerd op me over. Het is zeker een land in ontwikkeling, met slechte wegen en armoede – ZOAB blijkt een Albanese uitvinding – maar van duistere corrupte cultuur merk je als bezoeker weinig, in het kleinste gat spreekt toch al iemand vier woorden Engels en ja, er is echt overal wifi en goeie koffie.

Albanïe is ook het land van de Hoxha bunkers, ook wel ‘Hoxha mushrooms’ genoemd, waar er zoveel van zijn geplaatst dat niemand precies weet hoeveel. De schattingen lopen wild uiteen van tussen de 180.000 en 600.000 exemplaren. De champignons zijn overal te vinden en waren wezenlijk voor Hoxha’s ideologie van strijdvaardigheid, waarbij het volk in continue paranoïde staat van vechtlust gehouden moest worden om het land vanuit alle richtingen te kunnen verdedigen. Wie diepgaand van bunkers, beton en linies houdt vindt in Albanë een Walhalla. Voor een goeie introductie in de archeologie hiervan verwijs ik graag naar de scriptie van Emily Jane Glass uit 2008.¹

Collega’s uit ons ‘conflict-archeologie-app-groepje’ waren bij thuiskomst benieuwd naar mijn verhalen. Helaas moest ik ze teleurstellen. Ondanks de vele kansen die ik op de fiets tegenkwam om de bunkers van nabij te bekijken, ik liet ze voortpeddelend overwegend aan het oog voorbij trekken. Dat had zeker in positieve zin te maken met mijn reisgezelschap, dat net als ik nu veel meer geïnteresseerd was in stilte en schoonheid. Maar de reden bleek ook inhoudelijk. Wie iets weet van archeologie weet dat archeologen vooral bezig zijn met context. De context bepaalt de waarde van losse voorwerpen, zoals bunkers, want zonder context is een vondst niet goed te duiden. De vondst kan je wat vertellen, maar de context vertelt vaak nog veel meer! Een bunker staat nooit zomaar ergens, hij heeft een plek in een linie en bestaat bij gratie van een strategie en doctrine.

In de traditionele opvatting over archeologie gaat context vooral over ‘daar en toen’, de idee dat de vondst en haar omstandigheden iets zeggen over de werkelijkheid van het verleden dat objectief bestudeerd kan worden. Sinds de jaren 80 weten we echter dat de archeoloog een onlosmakelijk deel is van de vondstcontext, omdat zijn of haar manier van onderzoeken, zijn keuze van onderwerp, zijn synthese, zijn relatie tot zijn academische peergroup en zelfs zijn oorspronkelijke motivatie om archeoloog te worden allemaal deel zijn van hoe hij vindt wat hij vindt en hoe hij dat verklaart. Archeologische kennis is de neerslag van van een oneindig aantal mogelijk waarneembare en onwaarneembare verbindingen tussen vondst, uiterlijke context en innerlijke context van de mens-onderzoeker waarbij die laatste altijd een keuze maakt die de volledige waarheid geweld aan doet, maar wel een keuze die inspireert wordt door passie voor het vak en het onderwerp.

Passie en verbinding, dat zijn dus de sleutelbegrippen in de archeologie. Het is ook de kern van waarom de bunkers van Hoxha mij niet konden boeien. Als passant – en op de fiets ben je een passant – bleek mijn verbinding met Albanïe te dun. Er ontbrak in te grote mate een relatie tot de uiterlijke context van dit rare land en tot de innerlijke context van mijn eigen verhaal. Beton blijft dan betekenisloos beton zonder verwondering, het kale en zoveelste narratief van menselijke waanzin te midden duizenden anderen narratieven van betekenisloosheid.² Het is nooit wetenschappelijke kennis in zichzelf die boeit – ‘wetenschappelijk materialisme’ maakt niet gelukkig. Het is alleen de kennis die een relatie heeft tot jezelf en vooral de beperking van dat zelf in het geval van verwondering, waartoe je je met passie kan verhouden. Zonder dat heeft zelfs te beste archeologie geen enkele waarde.

¹ E.J. Glass, 2008, ‘A Very Concrete Legacy: An Investigation into the Materiality and Mentality of Communist Bunkers in Albania.’ University of Bristol.

² Postmodernisme krijgt alleen vleugels als je op de loer liggend nihilisme overstijgt.