Kolken, putten, palen en potten
Wie in het Emmapark in Wageningen naar het wegdek kijkt, ziet een rij van deze merkwaardige vierkante gaten voor zich uit (zie foto). Ze zijn ongeveer 15 bij 15 cm groot. Niet slechts één maar achtendertig liggen er hier op een lange rij.
Het zijn gaten waar tijdens de periodieke veemarkt palen in gestoken werden waaraan het vee kon worden vastgebonden. Ze liggen niet alleen aan het Emmapark, maar ook in de Vijzelstraat, of misschien moet ik zeggen ‘lagen’ want in 2012 is het wegdek drastisch gerenoveerd, en ik weet niet zeker of ze allemaal behouden zijn. Die in het Emmapark liggen er echter met zekerheid nog steeds, want de Gemeente heeft veel moeite gedaan ze in tact te laten.
Putdeksels in het Salverdaplein
Toen ik me in 2009 wat verdiepte in die paalgaten van de veemarkt leek het me interessant eens verder te verkennen wat er aan diversiteit in putdeksels in het Wageningse straatbeeld te vinden is. Op een zondagmiddag begon ik een bescheiden speurtocht door de stad, links en rechts voorover buigend over de diverse rioolroosters.
Zo kwam ik na enige tijd uit op het Salverdaplein. En welk een rijkdom openbaarde zich daar tot mijn grote verrassing! Zonder moeite waren in het wegdek maar liefst 32 stalen deksels en roosters te onderscheiden, één per elke 50 vierkante meter. Nadere studie maakte duidelijk dat er daarbinnen ongeveer 25 typologisch van elkaar verschillend waren en samen gaven ze een wonderlijk beeld van de geschiedenis van de stad. Vóór de oorlog was het de gewoonte om bij elke uitbreiding van het riool het jaar van aanleg en de naam van de gemeente in de roosters mee te gieten. Bedoeld of niet, maar de roosters van het Salverdaplein lieten zich lezen als een geschiedenisboek, waarin verschillende fasen van het Wagenings rioolstelsel – en stadsgas! – zelfs voor de leek te herkennen waren in de roosters met verschillende opschriften. Er sprak iets van degelijkheid en trots uit deze roosters: men wilde laten zien wat men voor de stad had gedaan, zo lijkt het wel.
Eigen wereld met een eigen taal
Geïntrigeerd door dit gegeven verdiepte ik me thuis nog wat verder en ontdekte een wereld waar ik al mijn hele leven letterlijk overheen loop, maar nog nooit zo door verwonderd was. Een put is niet zomaar een put, het is product van een zeer gespecialiseerde industrie, zo bleek, met eigen grote hoogovens, codes, eigen taal en soms een stevige traditie waar werknemers trots op zijn. En denk maar niet dat in die wereld een rooster gewoon een rooster heet! De ingewijden spreken van ‘schachtafdekkingen’, ‘straatpotten’ en ‘kolken’, al dan niet voorzien van een ‘ingebouwde stankscherminbouwgarnituur met stootnokken’. Verwonderd voegde ik deze gegevens toe aan de foto’s die ik maakte op mijn zoektocht.
Opgeruimd staat netjes
Dan grijpt het toeval merkwaardig hard in. Twee maanden na de inventarisatie van de putten in het Salverdaplein verschijnt er langs de Heerenstraat een hek. En daarna nog een bij de Kapelstraat. En dan een kraan, en niet lang daarna staat het hele plein op zijn kop. De riolering wordt vernieuwd en er met kolken en al uit getrokken, stootnokken of niet. In een grote trieste hoop liggen ze een tijdje bij elkaar midden op het plein, de putten uit 1924, uit 1929, van de Globe en Neering Bögel, en dan zijn ze weg. Het geschiedenisboek dat zich sinds het begin van de vorige eeuw langzaam had afgetekend en zich letterlijk tussen de straatstenen liet lezen, was weg. Een nieuwe fantasielose stoep met splinternieuwe saaie kolkjes kwam er voor in de plaats.
Maar wat nogal apart voor mij is, is dat mijn zondagse hobby nu de enige referentie is naar hoe het eens was, het enige behouden spoor van de archeologische context van 100 jaar riolering op het Salverdaplein. Met deze webpagina op je tablet, kan je nog nalopen hoe het eens was…als ik een maand later was geweest met mijn gezoek was dat niet meer mogelijk geweest….
Toch een verlies
Ik ben er niet voor om alles te behouden, maar ik denk wel dat hier eens kans is gemist. De oude deksels en kolken hadden op kunstzinnige wijze verwerkt kunnen worden in de nieuwe stoep, het verhaal had ook in fysieke vorm kunnen blijven bestaan. Oud Wageningen had voor het plein zo een nieuwe rondleiding op kunnen schrijven, die de hele ontwikkeling van de stad uitlegt, van de komst van het gas voor straatlantaarns, tot electriciteit, tot het eerste riool, de oorlog en de tijd daarna. Helaas, het is niet anders. Gelukkig zijn de paalpotten aan het Emmapark er nog wel. En laten we hopen dat ook het Bowlespark meer geluk heeft.
Overzicht van de inventarisatie
Hieronder een overzicht van alle verschillende typen roosters die ik aantrof in het Salverdaplein en wat er op het web in 2009 over te vinden viel. Klik op de foto’s voor een grotere afbeelding. Het Salverdaplein is in zijn oude configuratie nog onbepaalde tijd te verkennen via Google Streetview.
1 | — | ![]() |
2 | ![]() |
|
3 | ![]() |
|
4 | ![]() |
|
5 | ![]() |
|
6 | ![]() |
|
7 | ![]() |
|
8 | ![]() |
|
9 | Geen figuur- Water peilput Terborg | |
10 | ![]() |
|
11 | ![]() |
|
12 | ![]() |
|
13 | ![]() |
|
14 | Nog een kolk van ‘de Globe’ iets verderop | |
15 | ![]() |
|
16 | ![]() |
|
17 | ![]() |
|
18 | ![]() |
|
19 | ![]() |
|
20 | ![]() |
|
21 | ![]() |
|
22 | ![]() |
|
23 | AVK Water | |
24 | Idem nummer 20 | |
25 | Idem nummer 19 | |
26 | Idem 22 | |
27 | Idem 22 | |
28 | TBS straatkolk met een klein rooster in het begin van de Kapelstraat. Vermoedelijk heeft deze kolk een stankscherminbouwgarnituur met stootnokken en aangevulcaniseerde rubber manchet voor inwendigeflexibele aansluiting van PVC-buis. | |
29 | ![]() |
|
30 | ![]() |
|
31 | Grote TBS putdeksel | |
32 | ? |
(Deze tekst is geschreven in 2009 en bijgewerkt in 2013)





