Kolken, putten, palen en potten

Emmapark Wageningen

Wie in het Emmapark in Wageningen naar het wegdek kijkt, ziet een rij van deze merkwaardige vierkante gaten voor zich uit (zie foto). Ze zijn ongeveer 15 bij 15 cm groot. Niet slechts één maar achtendertig liggen er hier op een lange rij.

Het zijn gaten waar tijdens de periodieke veemarkt palen in gestoken werden waaraan het vee kon worden vastgebonden. Ze liggen niet alleen aan het Emmapark, maar ook in de Vijzelstraat, of misschien moet ik zeggen ‘lagen’ want in 2012 is het wegdek drastisch gerenoveerd, en ik weet niet zeker of ze allemaal behouden zijn. Die in het Emmapark liggen er echter met zekerheid nog steeds, want de Gemeente heeft veel moeite gedaan ze in tact te laten.

Putdeksels in het Salverdaplein

Het Salverdaplein in 2009

Toen ik me in 2009 wat verdiepte in die paalgaten van de veemarkt leek het me interessant eens verder te verkennen wat er aan diversiteit in putdeksels in het Wageningse straatbeeld te vinden is. Op een zondagmiddag begon ik een bescheiden speurtocht door de stad, links en rechts voorover buigend over de diverse rioolroosters.

Zo kwam ik na enige tijd uit op het Salverdaplein. En welk een rijkdom openbaarde zich daar tot mijn grote verrassing! Zonder moeite waren in het wegdek maar liefst 32 stalen deksels en roosters te onderscheiden, één per elke 50 vierkante meter. Nadere studie maakte duidelijk dat er daarbinnen ongeveer 25  typologisch van elkaar verschillend waren en samen gaven ze een wonderlijk beeld van de geschiedenis van de stad. Vóór de oorlog was het  de gewoonte om bij elke uitbreiding van het riool het jaar van aanleg en de naam van de gemeente in de roosters mee te gieten. Bedoeld of niet, maar de roosters van het Salverdaplein lieten zich lezen als een geschiedenisboek, waarin verschillende fasen van het Wagenings rioolstelsel – en stadsgas! –  zelfs voor de leek te herkennen waren in de roosters met verschillende opschriften. Er sprak iets van degelijkheid en trots uit deze roosters: men wilde laten zien wat men voor de stad had gedaan, zo lijkt het wel.

Eigen wereld met een eigen taal

Geïntrigeerd door dit gegeven  verdiepte ik me thuis nog wat verder en ontdekte een wereld waar ik al mijn hele leven letterlijk overheen loop, maar nog nooit zo door verwonderd was. Een put is niet zomaar een put, het is product van een zeer gespecialiseerde industrie, zo bleek, met eigen grote hoogovens, codes, eigen taal en soms een stevige traditie waar werknemers trots op zijn. En denk maar niet dat in die wereld  een rooster gewoon een rooster heet! De ingewijden spreken van  ‘schachtafdekkingen’,  ‘straatpotten’ en  ‘kolken’, al dan niet voorzien van een ‘ingebouwde stankscherminbouwgarnituur met stootnokken’. Verwonderd voegde ik deze gegevens toe aan de foto’s die ik maakte op mijn zoektocht.

Het inventarisatieresultaat Salverdaplein in 2009.

Opgeruimd staat netjes

Dan grijpt het toeval merkwaardig hard in. Twee maanden na de inventarisatie van de putten in het Salverdaplein verschijnt er langs de Heerenstraat een hek. En daarna nog een bij de Kapelstraat. En dan een kraan, en niet lang daarna staat het hele plein op zijn kop. De riolering wordt vernieuwd en er met kolken en al uit getrokken, stootnokken of niet. In een grote trieste hoop liggen ze een tijdje bij elkaar midden op het plein, de putten uit 1924, uit 1929, van de Globe en Neering Bögel,  en dan zijn ze weg. Het geschiedenisboek dat zich sinds het begin van de vorige eeuw langzaam had afgetekend en zich letterlijk  tussen de straatstenen liet lezen,  was weg. Een nieuwe fantasielose stoep met splinternieuwe saaie kolkjes kwam er voor in de plaats.

Maar wat nogal apart voor mij is, is dat mijn zondagse hobby nu de enige referentie is naar hoe het eens was, het enige behouden spoor van de archeologische context van 100 jaar riolering op het Salverdaplein. Met deze webpagina op je tablet, kan je nog nalopen hoe het eens was…als ik een maand later was geweest met mijn gezoek was dat niet meer mogelijk geweest….

Toch een verlies

Ik ben er niet voor om alles te behouden, maar ik denk wel dat hier eens  kans is gemist. De oude deksels en kolken hadden op kunstzinnige wijze verwerkt kunnen worden in de nieuwe stoep, het verhaal had ook in fysieke vorm kunnen blijven bestaan. Oud Wageningen had voor het plein zo een nieuwe rondleiding op kunnen schrijven, die de hele ontwikkeling van de stad uitlegt, van de komst van het gas voor straatlantaarns, tot electriciteit, tot het eerste riool, de oorlog en de tijd daarna. Helaas, het is niet anders. Gelukkig zijn de paalpotten aan het Emmapark er nog wel. En laten we hopen dat ook het Bowlespark meer geluk heeft.

Overzicht van de inventarisatie

Hieronder een overzicht van alle verschillende typen roosters die ik aantrof in het Salverdaplein en wat er op het web in 2009 over te vinden viel. Klik op de foto’s voor een grotere afbeelding. Het Salverdaplein is in zijn oude configuratie nog onbepaalde tijd te verkennen via Google Streetview.

1	—	Een ’trottoirkolk van TBS uit Soest in de stoeprand.Trottoir kolken van TBS zijn zeer algemeen in het straatbeeld. Opvallend genoeg is dit de enige trottoirkolk die te vinden is op het Salveraplein. De andere kolken zijn allemaal straatkolken, dus met een vlak rooster in de weg, of in de goot.Om het verhaal af te maken: Naast straat- en trottoirkolken zijn er ook nog combinatiekolken. Dit zijn trottoirkolken waarvan het rooster doorloopt in de goot.Zie hier een afbeelding. Combinatiekolken zijn niet in gebruik op het Salverdaplein..
2		Mooie oude kolk met tekst ‘Wageningen 1929’ met tien rechthoekige inlaatopeningen. Opvallende beschadigingen in de wanden. Het rooster zelf is wél nog heel; wellicht is het een keer vervangen.Een rooster als deze alleen weegt overigens 45 kg. Wellicht heeft de degelijkheid in het ontwerp ook iets met anti-diefstal te maken?
3		‘Moderne’ straatkolk van Wavin, Harderberg
4		Straatkolk ‘Ned Octrooi 52948’ met scharnierend rooster
5		Brandkraan van Lovink uit Terborg. Lovink Industries is in 1911 opgericht in Terborg en specialiseerde zich in hoogwaardige gietijzeren producten. Inmiddels heeft het bedrijf een bredere missie wat metaalbewerking betreft. Het gietijzer wordt nog steeds geproduceerd door Lovink Technocast, dat 400 werknemers heeft. De putdeksels zijn niet meer te vinden op de website, dus het lijkt er op dat Lovink deze lijn inmiddels heeft losgelaten.
6		Kolk van ‘B. Ubbink en Co’ uit Doesburg, met het gemeenteopschrift ‘Wageningen 1924’. Dit is de oudste gedateerde kolk in het Salverdaplein. Ubbink lijkt nog steeds te bestaan, als dit dezelfde is, maar kolkroosters lijken ze niet meer te maken.
7		Water
8		Een straatkolk van ‘De Rijk Veenendaal‘.
9		Geen figuur- Water peilput Terborg
10		Weer een moderne TBS straatkolk, met veel inlaatopeningen.
11		Prachtige oude gaskraan put met mooie schreefletter. Nog niet bekend uit welke periode deze afsluiters stammen.
12		Een Peilput van Terborg en daarnaast het restant van nog zoiets
13		Een straatkolk van ‘de Globe‘ uit Tegelen. Het lukt niet om de geschiedenis van ‘Globe’ helemaal online uit te pluizen (in 2009). Het bedrijf bestond in ieder geval al in 1927 en wikipedia meldt dat het in de jaren ’50 Tegelen verliet.In de twintigste eeuw nam de Globe de ijzergieterij van Nering Bögel over. Nu dat is nog eens een bedrijf met een trotse geschiedenis! De wortels gaan terug tot in het jaar 1756, want toen werd ‘op de 30’en van “wiedemaent” een Ysermole opgericht door Hendrik Lindeman‘ . In de 19de eeuw groeide het bedrijf uit tot de grootste ijzergieterij in Nederland. Onder de naam ‘Deventer Yzergieterij en Machinefabriek voorheen J.L. Nering Bögel en Co.’rolt het bedrijf de twintigste eeuw binnen met een capaciteit van 15 miljoen kg gietijzer en klanten als de Nederlandse spoorwegen. De onderneming werd uitgebouwd met verschillende machinefabrieken en industriële ondernemingen in de Nederlandse koloniën en door heel Europa, Azië en Afrika. Later in de twintigste eeuw werd het verkocht aan Globe N.V. Tegelen. Ik heb het niet verder uitgezocht, maar het heeft er de schijn van dat ‘de Globe’ zelf als merknaam in allerlei overnames speelbal is geworden van het grote geld. De website van de Globe is op moment van schrijven (2009) niet bereikbaar en andere pagina’s suggereren dat er sprake is van een overname-actie. Mogelijk is de naam ‘de Globe’ voorgoed verloren gegaan, maar zeker is dat Nering Bögel BV, de oude tak uit 1756, zich net op tijd weer uit de greep van in hun ogen visieloze aandeelhouders wist te bevrijden, aldus hun eigen website..
14		Nog een kolk van ‘de Globe’ iets verderop
15		Putdeksel van ‘Passavant’ in het trottoir aan de noordzijde van het plein.Passavant valt onder ACO en is o.a. producent van “”schachtafdekkingen uit gietijzer voor toepassing in straten, parkeerterreinen en allerhande verharde oppervlakten met zware verkeersbelasting tot en met belastingsklasse D 400 kN”” Het is maar dat u het weet!
16		Opvallend straatpotje met gele kleur van VRM uit Apeldoorn.Deze peilbuis zit in een Kunststof straatpot van 140x140mm met geel gietijzer deksel met slot en rubberafdichting en opschrift ‘Peilbuis’
17		Grote TBS putdeksel 1 in de Heerenstraat
18		AVK ‘straatpot’ met opschrift ‘Water’ van …AVK.
19		Grote putdeksel 2 van TBS in het wegdek van de Heerenstraat
20		AVK Water nummer twee…net een tandje moderner dan de pot van hetzelfde merk hiervoor (18).
21		Brandkraan AVK. Veel putten aan de oostzijde van het plein zijn van AVK. Enige jaren terug zijn het wegdek, de voormalige studentenadmistratie Pedel en de Bassecourt volledig gerenoveerd.
22		Birco Combi van het merk Birco Entwässerungsysteme
23		AVK Water
24		Idem nummer 20
25		Idem nummer 19
26		Idem 22
27		Idem 22
28		TBS straatkolk met een klein rooster in het begin van de Kapelstraat. Vermoedelijk heeft deze kolk een stankscherminbouwgarnituur met stootnokken en aangevulcaniseerde rubber manchet voor inwendigeflexibele aansluiting van PVC-buis.
29		Idem 28
30		Water Lovin Terborg
31		Grote TBS putdeksel
32		?

(Deze tekst is geschreven in 2009 en bijgewerkt in 2013)